Dadı Devleti Endeksi 2025, European Policy Information Center (EPICENTER) ve Institute of Economic Affairs (IEA) işbirliğinde, yaşam tarzı ekonomisi uzmanı Christopher Snowdon editörlüğünde yayınlandı. Özgürlük Araştırmaları Derneği olarak Türkiye’ye ilişkin verilerin işlenmesine katkı sağladığımız bu endekste Türkiye, araştırmaya ilk defa dahil edildiği 2023 senesinde olduğu gibi bu yıl da birincilik koltuğunu açık bir farkla korudu. Ancak bu birincilik, maalesef bizi mutlu edecek türden değil.
Dadı Devleti Endeksi Neyi Ölçüyor?
Dadı Devlet Endeksi (DDE), 2016’dan beri her yıl European Policy Information Center (EPICENTER) tarafından, Avrupa devletlerinin “yaşam tarzı düzenlemelerine” ilişkin tespitlerde bulunan bir endekstir. 30 ülkeden oluşan endeks, ülkeleri alkol, tütün, e-sigara ve fast-food/meşrubat alanlarında sırasıyla 33.3, 33.3, 16.7 ve 16.7 üzerinden puanlamaktadır. Puanlamalar, ülkelerin tüm bu alanlarda uyguladıkları yasaklara, düzenlemelere ve vergi oranlarına ilişkindir. Neticede ortaya çıkan tabloda 100 üzerinden en yüksek puanı alan ülke tüketim için en az özgür, en düşük puanı alan ülke ise tüketim için en özgür ülke olmaktadır. Endeksin ilk 10 ülkesi özgür olmayan, ikinci 10 ülkesi daha az özgür, son 10 ülkesi ise özgür ülkeler olarak tanımlanmaktadır.
Türkiye’nin Puanını Nasıl Hesapladık?
2023 senesindeki kategori ağırlıkları bu sene de aynen korundu. Editör tarafından bize sağlanan kategorilerdeki nitel soruları yanıtladık, ve nicel vergi hesaplamalarıyla puanın daha net bir şekilde oluşmasına katkı sağladık.
Her bir kategori için Türkiye’nin politika değerlendirmeleri şu şekilde ortaya çıktı:
Alkollü içkiler için reklam yasağı, perakende satış yasağı, alkol satın alabilme yaşı ve diğer muhtemel yasaklar (promosyon vb.) üzerine soruları yanıtladık. Vergi oranını, döviz bazında nominal ve Türkiye’nin alım gücüne endeksli olarak yüzdesel olarak ayrı ayrı örneklerle hesapladık. Çıkan sonuçta, alkollü içkiler kategorisinde Türkiye, 33.3 ağırlık kategori ortalamasında en yüksek not olan 21.7 puanını aldı. Türkiye’yi 18.8 puanla Litvanya, 17.7 puanla İrlanda ve 15.8 puanla İsveç gibi ülkeler takip etti. Alkollü içkiler kategorisindeki en düşük puan olan 33.3 üzerinden 2.4 alan Almanya, listenin de son sırasında yer aldı. Türkiye’nin tüketim pratikleri ile onu takip eden ülkelerdeki tüketici davranışları karşılaştırıldığında, uygulanan mevcut politikaların ölçüsüzlüğü tekrar dikkat çekti.
Tütün mamulleri kategorisinde Türkiye, 2023 senesinde endeksin 7. Sırasındayken bu sene 12. Sıraya geriledi. Özellikle Avrupa ülkelerinde artan sigara karşıtı politikalar dikkate alınınca ve Türkiye’deki politikaların geçen iki yıl içerisinde dramatik bir değişim yaşamaması nedeniyle bu pozitif ivmelenmenin aslında pasif bir durumdan ötürü ortaya çıktığını söylemek mümkün. Tütün kategorisine ilişkin satış ve reklam kısıtlamalarına ilişkin soruları yanıtladık ve vergi oranlarını alkollü içkilerde olduğu gibi TL bazında nominal ve oransal olarak sağladık. Hesaplamaların sonunda 16.7 üzerinden tam 10 puan aldı.
Elektronik sigara ve alternatif nikotin ürünleri kategorisinde Türkiye’nin mutlak yasakçılık politikası geçtiğimiz iki sene içerisinde bir değişime uğramadığından Türkiye bu kategoride de birinciliğini korudu. Toplam 16.7 üzerinden 13.7 puan alarak mutlak yasak uygulamasından dolayı herhangi bir kategoride tam puana en yakın puanı alan ülke oldu. Tam puanı almamamasının tek nedeni, özellikle İsveç ile Avrupa’nın politika gündemine giren ‘snus’un Anadolu’daki muadili olan ‘enfiye’nin (maraş otu) açık bir yasağa tabi olmaması oldu.
Yemek ve meşrubat kategorisinde Türkiye 9. Sıradan 12. Sıraya geriledi. Özellikle meşrubatlardaki ÖTV ve şeker vergisi gibi Avrupa’da tartışılan konuların Türkiye’de aktif bir uygulama alanı bulmaması ve uygulamanın geçtiğimiz iki sene içerisinde bir değişm yaşamaması nedeniyle bu değişim söz konusu oldu.
Endeks Bize Ne Söylüyor?
Dadı Devleti Endeksi, adından da anlaşılacağı üzere bir devletin vatandaşlarına kendi yaşam tarzları hakkında karar ve sorumluluk alabilen yetişkinler mi, yoksa her an gözetilmeye muhtaç çocuklar gibi mi davrandığını ölçen bir endeks. Endeksin puanları, sıralamayla paralel olarak en yüksek puanın dadılık pratiklerini en çok kullanan, en düşük puan ve sıralamanın ise vatandaşlarına birer yetişkin gibi davranan politikaları değerlendiriyor.
Bu anlamda, Türkiye’nin iki senedir koruduğu birincilik koltuğu, maalesef umut verici bir birincilik değil. Liberal demokrasilerde vatandaşlar, bireysel sorumluluk ilkesi bağlamında kendi hayatlarına dair karar ve sorumluluk alabilen özgür bireyler olarak değerlendirilmelidir. Güvenliğe ve halk sağlığına ilişkin politikalar da, sözüne ettiğimiz bu sorumluluğun negatif dışsallıklarına karşı bir muhafız görevi görmeli, yani ortada bir sorun varsa müdahale etmelidir. Mevcut senaryo, Türkiye’de bireysel özgürlükler ve yaşam tarzına ilişkin umut verici bilgiler içermiyor. Ancak, bu sorunları endekste olduğu gibi bilimsel ve özgürlükler terazisinde tartmak suretiyle kalıcı ve toplumun her kesimini tatmin edecek çözümlere ulaşmak mümkün.
