Özgürlük Araştırmaları Derneği’nin uluslararası partnerlerinden biri olan World Justice Project (Dünya Adalet Projesi) 2012 yılından bu yana ülkelerin uygulamada hukukun üstünlüğüne ne ölçüde bağlı olduklarını gösteren nicel bir değerlendirme aracı olan Hukukun Üstünlüğü Endeksi’ni üretiyor.
Hükümetlerin ellerindeki yetkiler, yolsuzluk, açıklık ve şeffaflık, temel haklar, düzen ve güvenlik, düzenleyici uygulamalar, hukuk mahkemeleri ve ceza adaleti başlıkları kullanılarak hesaplanan bu endekse göre hesaplanan endeks değeri 1’e ne kadar yakınsa hukukun üstünlüğü o derece yüksek olurken, 0’a ne kadar yakınsa hukukun üstünlüğü o kadar düşük olarak nitelendiriliyor.
Raporun 2023 yılı sonuçlarında, Türkiye’nin ne yazık ki hukukun üstünlüğü konusunda yıllardan beri hızlı bir şekilde düşüşte olduğu görülüyor. Totalde 0.41 puanı bulunan Türkiye bu skorla 142 ülke arasında 117. sırada bulunuyor ve hem bölgesel hem de küresel ortalamaların altında kalıyor.
Türkiye bu sıralama ile Nijer, Siena Leone, Guatemala, Madagascar, Angola, Kolombiya gibi ülkelerin altında yer alıyor.
Dahası, neredeyse yukarıda bahsettiğimiz değerlendirme faktörlerinin tamamında Türkiye bölgesel ve küresel sıralamalarda listenin sonlarında kendine yer buluyor. Özellikle sivil özgürlükler ve temel haklar üzerine gerçekleştirilen puanlamalarda Türkiye’nin sıralamaları ne yazık ki içler acısı bir yerde duruyor.
Sıralamanın zirvesinde yer alan ülkeler ise Danimarka, Norveç, Finlandiya, İsveç, Almanya olurken endeksin diğer ucunda; Venezuela, Kamboçya, Afganistan, Haiti ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti gibi ülkeler bulunuyor.
Şimdi, endeksin ülkelerdeki hukukun üstünlüğünü ölçerken kullandığı ölçüm faktörlerine ve Türkiye’nin durumuna daha yakından bakalım.
İşte Türkiye’nin hukukun üstünlüğü karnesi:
1-Hükümet Yetkilerine Getirilen Kısıtlamalar: 0,28 puan, 137. Sırada yer alıyor.
2- Yolsuzluğun Yokluğu: 0,44 puan, ile 77. Sırada yer alıyor.
3-Açık Hükümet: 0,40 puan ile 107. sırada yer alıyor.
4-Temel Haklar: 0,30 puan ile 133. Sırada yer alıyor.
5-Düzen ve Güvenlik: 0,72 puan ile 75. Sırada yer alıyor.
6- Düzenleyici Uygulama: 0,42 puan ile 116. Sırada yer alıyor.
7- Sivil Adalet: 0,41 puan 119. Sırada yer alıyor.
8- Ceza Adaleti: 0,38 puan 107. Sırada yer alıyor.
Genel sıralaması ise aşağıdaki görseldeki gibidir:
Şimdi de bu ölçüm faktörlerinin neler olduğuna daha detaylı bir şekilde bakalım:
1-Hükümet Yetkilerine Getirilen Kısıtlamalar
Bu faktör, yönetim pozisyonundaki kişilerin yasal kısıtlamalara ne kadar tabi olduğunu değerlendirir.
Türkiye’nin durumu: Türkiye’nin skoru 0.28’dir ve bu skor ile bölgesel ve küresel ortalamaların çok altında kalmaktadır.
2- Yolsuzluğun Yokluğu
Bu faktör, hükümet içindeki yolsuzluğun yokluğunu değerlendirir. Üç farklı yolsuzluk biçimi incelenmektedir ki bunlar: rüşvet, kamusal veya özel çıkarların olumsuz etkisi ve kamu fonları veya diğer kaynakların kötüye kullanılmasıdır.
Türkiye’nin durumu: Türkiye’nin skoru bölgesel ortalama ile eşit ancak küresel ortalamanın altında kalmıştır. Burada aşağıdaki iki alt faktöre göre de puanlamalar yapılmıştır:
1• Yasama organındaki hükümet yetkililerinin kamu görevini özel kazanç için kullanıp kullanmadıkları. (Türkiye 0.15 puan ile bölgesel (0.27) ve küresel (0.35) ortalamaların epey altında kalınmıştır.)
2• Polis ve askeri güçteki hükümet yetkililerinin kamu görevini özel kazanç için kullanıp kullanmadıkları. (Bu alt faktörde Türkiye, bölgesel ve küresel ortalamaların üzerindedir ve skoru 0.64’tür)
3-Açık Hükümet
Bu faktör, bir hükümetin şeffaflığını ve bilgi paylaşımını değerlendirir. Temel yasaların ve yasal haklarla ilgili bilgilerin kamuya açıklanması ve hükümet tarafından yayınlanan bilgilerin kalitesi de değerlendirilir. Ayrıca bu bölümde ülkelerdeki ‘’sivil katılım’’ oranları da puanlamalara oldukça etki etmiştir.
Türkiye’nin durumu: Türkiye’nin skoru 0.40’tır ve bölgesel (0.48) ve küresel ortalamadan (0.52) oldukça düşüktür. Bu Türkiye’de sivil katılımın olması gerekenden çok daha düşük olduğunu göstermektedir.
4-Temel Haklar
Bu faktör, uluslararası hukukla belirlenen temel insan haklarına saygıyı değerlendirir. Bu bölümde ülkelerde düşünce ve ifade özgürlüğü’nün ne derece garanti altına alındığı da değerlendirmiştir.
•Türkiye’nin durumu: Türkiye özellikle düşünce ve ifade özgürlüğünün etkili bir şekilde garanti edilmesi alanında 0.30 ile çok düşük bir puan almıştır. Bu kulvarda bölgesel ortalama 0.52 ve küresel ortalama da 0.56’dır. Türkiye’nin puanının önemli ölçüde düşük olduğunun altını çizmek gerekmektedir.
5-Düzen ve Güvenlik
Bu faktör, bir toplumun birey ve mal güvenliğini ne kadar iyi sağladığını değerlendirir. Güvenlik, hukuk devletinin iyileştirmek istediği haklar ve özgürlükleri elde etmenin ön koşullarından biridir.
Bu bölümde ülkelerde, vatandaşların kişisel sorunlarını gidermek için şiddete başvurma oranları da incelenmiştir.
Türkiye’nin durumu: Bu faktör Türkiye’nin küresel ortalama ile eşit ve bölgesel ortalamaların altında olduğu faktördür.
6- Düzenleyici Uygulama
Bu faktör, düzenlemelerin ne kadar adil ve etkili bir şekilde uygulanıp uygulanmadığını değerlendirir. Puanlamalar yapılırken ülkelerin idari işlemlerde hukuka uygun bir süreç geçirip geçirmedikleri de değerlendirmede önemli rol oynamıştır.
Türkiye’nin durumu: Türkiye 0,42 puan ile, küresel (0.54) ve bölgesel (0.46) ortalamaların altında kalmıştır.
7- Sivil Adalet
Bu faktör, insanların şikayetlerini sivil adalet sistemi aracılığıyla etkili ve barışçıl bir şekilde çözüp çözemediğini değerlendirir. Ayrıca, sivil adalet sistemlerinin ulaşılabilir, uygun fiyatlı, ayrımcılık içermeyen, yolsuzluktan arınmış ve kamu görevlilerinin olumsuz etkisi altında olup olmadığını değerlendirir. Mahkeme süreçlerinin irrasyonel gecikmeler olmaksızın uygulanıp uygulanmadığı ve kararların etkili bir şekilde yürütülüp yürütülmediği de incelenen bir diğer alt faktördür.
Türkiye’nin durumu: Türkiye 0,41 puan ile bölgesel (0.51) ve küresel ortalamanın (0.54) altında kalmıştır.
8- Ceza Adaleti
Bu faktör, etkin bir hukuk devletinin anahtarı olduğuna inanılan “adalet sistemlerini’’ incelemektedir. Ülkelerin ceza sistemlerinin, hükümetlerin etkisinden ne derece azade olup olmadığı incelenmiştir ve bu inceleme puanlamada önemli bir etkiye sahiptir.
Türkiye’nin durumu: Türkiye, yukarıdaki sekiz faktörün tamamı göz önünde bulundurulduğunda en düşük puanını buradan almıştır ve 0.34 puana sahiptir. Bölgesel (0.41) ve küresel (0.47) ortalamalarının altında kalmıştır.
Hukukun üstünlüğü, dünyada adil bir geleceğe doğru atılmış önemli bir adımdır ve liberal demokrasilerin bel kemiğidir. Bu ilke, toplumların istikrarını ve güvenini sağlayarak demokrasinin temel taşlarından birini oluşturur, yasaların adil bir biçimde uygulanmasıyla toplumsal düzenin ve adaletin korunmasını temin eder. Ayrıca, ekonomik kalkınmanın ve yatırım ortamının gelişmesinde önemli bir rol oynar.
Hukuka olan güven, vatandaşların haklarını koruma ve adaletin sağlanması için de vazgeçilmezdir. Bu nedenle, hukukun üstünlüğü, her bir toplumun sağlıklı ve adil bir yapıya sahip olmasında kilit bir unsurdur.
Buradan hareketle gönül rahatlığı ile söyleyebiliriz ki; hukukun evrenselliği ve etkinliği için bir rehber niteliği taşıyan bu gibi endeksler ülkelerin hukuk sistemlerini iyileştirmesine ve dolayısıyla daha sağlam bir toplum oluşmasına katkı sağlayabilecek niteliktedir.
Özellikle Türkiye gibi ülkelerin bu raporlarla sunulan verileri kullanarak hukuk sistemlerini iyileştirmeye/güçlendirmeye odaklanması elzemdir.
Bu endeksin hukukun evrenselliğine katkı sağlaması dileğiyle.
Endeksin tamamına buradan ulaşabilirsiniz.
