Türkiye’de Gümrük Vergisi
Gümrük vergisi, aralarında ticaret gerçekleşen en az iki ülkenin arasında kendi bünyelerine giren diğer ülkenin mal ve hizmetlerinden aldığı vergi olarak tanımlanabilir. Ülkeler gümrük vergisini genel olarak kendi mal ve hizmetlerini pazarda korumak amacıyla alır ancak bu gümrük vergi oranı öyle iyi ayarlanmalıdır ki ne iç pazarın tüccarı tembelleşsin ne de ihracat yapan ülkenin tüccarının gözü korkutulsun. Yani bu gümrük vergileri iç ve dış pazarın hem korunması hem de geliştirilmesi için iyi planlanması gereken bir konudur.
Tarihçesine baktığımızda, gümrük vergisi aslında yeni bir kavram değildir. Medeniyetlerin birbirleriyle ilk iletişim kurmalarına kadar eski çağlara dayanan bir kavramdır. Mısır’da, Bizans’da, Roma’da, Çin’de tarih boyunca olduğu gibi tarih öncesi dönemlerde de gümrüklerin olduğuna ilişkin bilgiler vardır. Palaz Erdemir ve Gökbunar’a göre, Efes’te bulunan yazıtlara kadar takip edilebilir bu gümrük vergisi sistemleri. Bu vergilerin daha eskiye de dayanabilme olasılığı da ihtimal dahilindedir. Kaynak gösterilen bu çalışmaya göre, incelenen yazıt Efes Müzesi’nde muhafaza edilmekte olup en azından M.Ö. 1. yüzyıldan itibaren Anadolu’da uygulanan gümrük vergisi sistemine ışık tutmaktadır (Palaz Erdemir ve Gökbunar, 2007).
Türkiye Cumhuriyeti’nden önce Osmanlı İmparatorluğu’nda da gümrük vergi sistemi vardı. Osmanlılar diğer ülkelerle ilişkiler kurmaya başladığından beri dış ticaret politikası ülkedeki bolluğu arttırmaktan yanaydı. Diğer bir deyişle, Osmanlı İmparatorluğu uzun süre ithalatı teşvik ederken ihracatı kısıtladı hatta bazı ürünlerin ihracatını yasakladı. Ancak, Osmanlı’nın son dönemlerinde diğer devletler tarafından açık bir pazar haline getirilmesi, yine gümrük vergi oranlarının Osmanlı aleyhine ayarlanması sonucu olmuştur. Özellikle 1838 Baltalimanı Anlaşması ile vergi muafiyeti niteliğindeki kapitülasyonlar birçok Avrupa devletine sınırsız şekilde verilmiştir (Kılınç vd, 2013).
Türkiye’de sistematik gümrük vergisi ise aslında Cumhuriyetin ilanından önce 1920 yılında gerçekleşmiştir. Dönemin Maliye Nazırı altın ve nakit olarak alınan gümrük vergisinin eski bir uygulama olduğunu ve belirli bir tarife üzerinden alındığını belirterek, verginin kıymet üzerinden alınması için yeni düzenlemeler yapılmasının gerekliliğini ifade etmiştir. Verdiği kanun teklifi, kurulmuş olan ilgili komisyonlarca kabul edildikten sonra da meclis tarafından oylama ile kabul edilmiştir(Keçe ve Gül, 2023).
Günümüzde gümrük vergisi ile ilgili tüm kuralların dayanağını 4458 sayılı Gümrük Kanununun 167. maddesi, 2009/15481 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı eki “4458 sayılı Gümrük Kanununun Bazı Maddelerinin Uygulanması Hakkında Karar”, 06/07/2011 tarihli ve 2011/39 sayılı Genelge oluşturur. Bu yazının konusu olan elektronik cihazlardaki gümrük vergisi de ilk sayılan kanunca düzenlenmiştir. Ayrıca Dışişleri Bakanlığı’nın web sitesinde gümrükle ilgili birçok soru cevaplarıyla verilmiştir. Şöyle bir ayrım yapmakta fayda vardır: kanun ile ithalat maksadı güdülen elektronik cihazların gümrük vergisi düzenlenirken Dışişleri Bakanlığı yurt dışından yolcu ile getirilen ve ithalat maksadı taşımayan elektronik cihazların Türkiye’ye kaydı ve gümrükten geçmesi gibi konulara ışık tutmuştur.
Yolcunun Getirdiği Elektronik Cihaz
Öncelikle ithalat maksadı güdülmeden kişisel kullanım amacıyla yurt dışından ülkemize getirilen elektronik cihazlardan başlayalım. Dışişleri Bakanlığı’nın belirttiği üzere bu elektronik cihazlardan bir defaya mahsus olmak üzere TRT için Bandrol Ücreti alınıyor. Bu ücreti yolcular gümrükte gümrük idarelerine ödüyorlar. 6585 numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesine göre televizyonlar için bu ücret 8-80 Euro arasında değişirken, cep telefonları için 20 Euro, bilgisayar ve tabletler için de 10 Euro olarak alınmaktadır. Bu ücretler 1841 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesince belirtilmiş olup 2023 senesinde de aynı ücretlerde devam etmektedir (Cumhurbaşkanı Kararı, 2019). Bu bandrol ücretlerine ek olarak yurt dışından ülkemize kişisel kullanım için getirilen cep telefonları için 500 TL “Yolcu beraberinde getirilen telefon kullanım izin harcı” ödenmesi gerekmektedir. Bunun haricinde, cihazın iletişime açılması için IMEI Kayıt Ücreti var ki o da 2023 yılında %123 zamlanarak 6.091 TL yapılmıştır (Turkcell). Küçük bir hesaplama ile bugün yurt dışından cep telefonu alıp ülkemizde kullanmak için ödememiz gereken ücretleri toplayalım. Almak istediğimiz cep telefonu modeli iPhone 14 128 GB olsun. Bu modelin Euro bazında fiyatı bugün 1.019 Euro. Bu cep telefonunu satın almak istediğimizde öncelikle gümrükte TRT için 20 Euro Bandrol Ücreti ödememiz gerekiyor. Sonrasında “Yolcu beraberinde getirilen telefon kullanım izin harcı” adı altında 500 TL daha ödemek gerekiyor. Ardından IMEI ücreti ödememiz gerekiyor, ki o da 6.091 Türk lirası. Euronun, bugün yaklaşık 26 Türk lirası kabul edersek bu telefonu yurt dışından satın alıp ülkemizde kullanmamız için ödememiz gereken tutar toplamda 33.605 Türk lirası oluyor. Ancak, iPhone 14 128 GB modelinin bugün ülkemizde fiyatı 42.499 TL. Bu fiyat farkının sebebi elbette Kültür Bakanlığı payı, TRT Bandrol Ücretleri ve ardından eklemeli fiyatlar üstünden alınan ÖTV ve daha sonra KDV. Yine de bu küçük hesaplamayla şunu görüyoruz ki, elbette, yurt dışından cep telefonu almak ülkemizde aynı modeli almaktan daha ekonomik ve bu fiyat farkı cep telefonu segmentlerinde üste doğru çıktıkça artıyor.
Cumhuriyet Gazetesi’nin haberine göre bu fiyat farkını gören Türk vatandaşları sistemin bir de açığını bulup yurt dışına çıkmadan yurtdışından telefon almanın bir yolunu bulmuş durumdalar. Şunu yapıyorlar: Türk vatandaşları sigortalı şekilde yurt dışına bilet alıyor. Havalimanında pasaport kontrolünden geçtikten sonra uçağa binmeden biletini iptal ederek geri geliyor. Sigortalı bilet olduğu için uçak bileti ücretinin yüzde 90’ını geri alıyor. Ayrıca pasaport kontrolünü geçtikten sonra Duty Free alanından vergisiz alışveriş imkanından da faydalanıyor. Vatandaşın pasaportunda yurt dışına çıkış yaptığı gözüktüğü için IMEI kayıt hakkı kazanıyor. Kayıtsız telefonunu pasaportu ile kaydederek kullanabiliyor (2022). Böylece yukarıda anlattığımız şekilde telefonunu çok daha ucuza almış oluyor.[1]
İthalat Amacıyla Getirilen Elektronik Cihaz
Bir de ithalat amacıyla ülkemize gelen cep telefonlarından alınan ücretlere göz atalım. Öncelikle, vergiler hariç, telefonunun ham fiyatı üstüne 200 dolar birim gümrük ödemesi alınıyor. Bununla birlikte ham fiyat üzerine TRT Bandrol Ücreti ve Kültür Bakanlığı katkı payı ekleniyor. Bu yeni fiyat üzerinden ÖTV ve daha sonra ise KDV ekleniyor. Bu arada 28 Şubat’ta Resmi Gazete’de yayımlanan “İthalatta Gözetim Uygulanmasına İlişkin Tebliğ’de Değişiklik Yapılmasına Dair Tebliğ” ile ithal edilen akıllı telefonlar için gümrük ödemesi 350 dolara yükseltilmişti. Bu düzenlemenin yürürlüğe girmesine birkaç gün kala ise başka bir düzenleme ile iptal edildi ve birim gümrük ödemesi 200 dolarda kaldı. Bugünkü kur ile bu birim gümrük ödemesi 4729,22 TL’ye tekabül ediyor. Ancak 28 Şubat’ta yayınlanan tebliğ sonraki başka düzenleme ile iptal edilmeseydi 3546,91 TL daha fazla olacaktı birim gümrük kıymeti ve bu da demek oluyor ki telefon ücretlerine ciddi bir zam söz konusu idi.
Yukarıda bahsettiğimiz telefon alma şekillerinden yolcu beraberinde getirilen telefonun daha ekonomik olduğu açıktır. Ülkemizde de yurt dışından telefon almanın ne kadar ekonomik olduğu öyle popüler oldu ki yurttaşlar artık sırf bu amaçla Gürcistan veya Kıbrıs gibi yakın yabancı ülkelere gidiyor. Durum öyle bir boyuta geldi ki sırf bu amaçla diğer ülkelere turlar düzenlenir hale geldi. Mobil İletişim Araçları ve Bilgi Teknolojileri İş Adamları Derneği (MOBİSAD) Başkanı Mustafa Kemal Turnacı’ya göre, cep telefonlarına gelen vergilerin oran ve sayı olarak artması ve ödemede taksitlerin azaltılması vatandaşı alternatif yollar aramaya yöneltti (NTV, 2022), bu talep meselesi de cep telefonu almak için düzenlenen yurt dışı turları ve kayıtdışı telefonlar gibi bir arz grubunu meydana getirdi.
Sonuç
Gümrük vergisi, medeniyetler tarihi kadar eskidir, zira sadece Anadolu için yapılan bir çalışma bile M.Ö. 1. yüzyıla kadar takip edilebildiğini söylüyor bu konunun. Bu kadar eski olduğundan da anlaşıldığı üzere uluslararası ticaret açısından oldukça önemli bir meseledir. Osmanlı örneğinden de görüldüğü gibi, önemi ölçülü ayarlanmasından geliyor ki, iç pazar aynı zamanda uluslararası pazar haline gelip yerli tüccarı kötü etkilemesin. Sistematik işleyen ve kıymet üzerinden alınan gümrük vergi sistemi Türkiye’de 1920’den beri işler durumda ancak son dönemlerde artan vergi değerleri nedeniyle konumuz olan elektronik cihazlarda vatandaşı yurt dışından cep telefonu almaya itiyor. Vatandaş böyle yaparak özellikle üst segment telefonlarda 20.000 liraya kadar daha az ödeyerek aynı cep telefonuna sahip olabiliyor. Kaldı ki, sorun burada sadece verginin artırılması da değil. Hayat pahalılığı, enflasyon ve vergi değerinin artırılmasının yanı sıra vatandaşın yaptırabileceği taksite de sınırlama geldi ki bu da vatandaşı yurt dışından cep telefonu almaya mecbur bırakan başka bir neden. Vatandaşların sırf bu konu için yarattıkları talep nedeniyle tur şirketleri sırf cep telefonu satın alma işlemi için yurt dışındaki yakın ülkelere tur düzenliyor. Bu tura da katılmayıp yine de yurt dışından cep telefon almak isteyen vatandaşlar bilet satın alıp pasaport kontrolünden sonra bileti iptal ediyor ve Duty Free alanından alışveriş yapıp dönüş yapabiliyor. Ne yazık ki, ne enflasyon ne hayat pahalılığı normal seviyelere inecek gibi durmazken vergilerin de azaltılacağı gündemde yok, bu nedenle vatandaşa haksız demek çok da hakkımız değil gibi duruyor.
Yazar: Yağmur Karagülle
Referanslar
ERDEMİR, H. P., & GÖKBUNAR, R. (2007). Efes Gümrük Yazitinda Gümrük Vergileri. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(1), 227-234.
Savrul, B. K., Özel, H. A., & Kılıç, C. (2013). Osmanlı’nın Son Döneminden Günümüze Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi. Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi.
KEÇE, M., & GÜL, O. K. Osmanli’dan Cumhuriyete Türk Gümrük Sisteminin Evrimi Üzerine Bir Değerlendirme. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (43), 564-602.
Cumhurbaşkanı Kararı. (2019 24 Aralık). Resmi Gazete (Sayı: 30988) Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/12/20191224-6.pdf
Papuççiyan, A. (2023, January 3). 6 bin Tl’Yi Aşan Imei kayıt ücretinin 9 Yıllık Serüveni. Webrazzi. https://webrazzi.com/2023/01/03/6-bin-tl-yi-asan-imei-kayit-ucretinin-8-yillik-seruveni/#:~:text=2023%20yurt%20d%C4%B1%C5%9F%C4%B1%20telefon%20kay%C4%B1t%20%C3%BCcreti&text=bir%20zam%20yap%C4%B1ld%C4%B1.-,Ge%C3%A7ti%C4%9Fimiz%20y%C4%B1l%202%20bin%20732%20TL%20olan%20IMEI%20kay%C4%B1t%20%C3%BCcreti,6%20bin%2091%20TL%20oldu.
Sistemin Açığını buldular! UCUZ Telefon için yurt dışına çıkmaya Gerek Kalmadı. (2022, December 29). https://www.cumhuriyet.com.tr/ekonomi/sistemin-acigini-buldular-ucuz-telefon-icin-yurt dışına-cikmaya-gerek-kalmadi-2016494
NTV. (2022, October 12). IPhone Turizmi patladı: yurt dışına CEP telefonu alma Turları Düzenleniyor. ntv.com.tr. https://www.ntv.com.tr/teknoloji/iphone-turizmi-patladi-yurt-dışına-cep-telefonu-alma-turlari-duzenleniyor,D4Y96pX5X0Kafg7kCiziEg
Turkcell (2023) Imei Kayıt nasıl yapılır? 2023 imei kayıt ücreti, Turkcell Pasaj Blog. Available at: https://pasajblog.turkcell.com.tr/imei-kayit-nasil-yapilir-imei-kayit-ucreti/
